Jan Dhan Yojana देशातील गरीब आणि वंचित घटकांना बँकिंग क्षेत्रात समाविष्ट करण्यासाठी केंद्र सरकारने 28 ऑगस्ट 2014 रोजी ‘पंतप्रधान जन धन योजना’ सुरू केली. या योजनेतून देशातील कोट्यवधी नागरिकांना बँकिंग सुविधा उपलब्ध झाल्या आहेत. या योजनेचे दर वर्षी 28 ऑगस्टला दशक साजरे करण्यात येते आणि या वर्षी ती दहा वर्षे पूर्ण झाली आहे.
केंद्रीय वित्त मंत्री निर्मला सीतारामन यांच्या म्हणण्यानुसार, या योजनेअंतर्गत 46 कोटी खाती उघडण्यात आली असून, त्यात 1.74 लाख कोटी रुपयांचा जमा ठेवला गेला आहे. यामुळे गरीब आणि वंचित घटकांना बँकिंग सेवांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली आहे. त्यामुळे या लोकांच्या आर्थिक सक्षमीकरणात वाढ झाली आहे.
जन धन योजनेची उद्दिष्टे:
१. लोकांच्या आर्थिक सक्षमीकरणासाठी बँकिंग सुविधा
२. गरीब आणि वंचित घटकांना बँकिंग व्यवस्थेत समाविष्ट करणे
३. डीबीटी (थेट लाभ हस्तांतरण) तंत्रज्ञानाद्वारे लाभार्थ्यांपर्यंत योजनांचा लाभ पोहोचविणे
४. बँकिंग क्षेत्रात पारदर्शकता आणि जबाबदारी वाढविणे
५. देशाच्या विकासासाठी नागरिकांचा सहभाग वाढविणे
पंतप्रधान जन धन योजनेच्या मुख्य वैशिष्ट्यांमध्ये खाते उघडण्यासाठी एक रुपयाही लागत नसणे, किंवा किमान शिल्लक ठेवण्याची गरज नसणे, या बाबी महत्वाच्या आहेत. त्याचबरोबर खातेधारकांना मोफत डेबिट कार्ड देण्यात येते. या योजनेत कोणतेही धार्मिक, जातीय, वांशिक किंवा राजकीय भेदभाव केला जात नाही.
केंद्र सरकारचे परिवर्तन:
‘सर्वोदय’ या कल्पनेतून ‘सबका साथ, सबका विकास, सबका विश्वास आणि सबका प्रयास’ ही सरकारची कार्यपद्धती आहे. त्यामुळेच पंतप्रधान जन धन योजनेसारख्या समावेशक आणि प्रशासन-प्रभावी उपक्रमांची अंमलबजावणी केली जात आहे.
हे पण वाचा:
लाडकी बहीण योजनेच्या 6व्या हफ्त्याची तारीख जाहीर! मिळणार 2100 रुपये Date of 6th installment
देशात गरीबीचे प्रमाण कमी करण्यासाठी, नागरिकांना बँकिंग सुविधा उपलब्ध करून देणे हे सरकारचे महत्वाचे उद्दिष्ट होते. त्यानुसार केंद्र सरकारने पंतप्रधान जन धन योजना आणली. या योजनेच्या माध्यमातून मोठ्या प्रमाणावर नवीन बचत खाती उघडली गेली आहेत.
जनधन योजनेचे आर्थिक लाभ:
पंतप्रधान जन धन योजनेमुळे गरीब आणि वंचित घटकांना बँकिंग सुविधेचा लाभ मिळाला आहे. त्यामुळे ते आता आर्थिक व्यवहार करू शकतात. शासकीय योजनांचे लाभ थेट लाभार्थ्यांच्या खात्यांवर जमा होऊ लागल्याने भ्रष्टाचाराला कमी करण्यास मदत झाली आहे. त्यामुळे अर्थव्यवस्थेच्या विकासासाठी पोषक वातावरण निर्माण झाले आहे.
जमा ठेवींच्या वाढीमुळे बँकांना नवीन कर्जाची निर्मिती करता येते. त्यामुळे देशाच्या आर्थिक विकासाला चालना मिळत आहे. या योजनेतून ग्रामीण भागातील व्यक्तींना बचती करण्याचा आणि संरक्षण मिळवण्याचा मार्ग मिळाला आहे. यामुळे ग्रामीण-शहरी असमानता कमी होण्यास मदत झाली आहे.
या योजनेमुळे मोठ्या प्रमाणावर बचत खाती उघडण्यात आली असून, ड्रीम घरामध्ये बँकिंग सुविधा मिळाल्याने अनेक नागरिकांना भेडसावणाऱ्या गुंतवणूक किंवा कर्जवसुलीच्या समस्या दूर झाल्या आहेत. त्यामुळे त्यांच्या जीवनमानात सुधारणा झाली आहे.
सामाजिक लाभ:
या योजनेतून किंवा त्यासंदर्भातील प्रशासकीय सुधारणांमुळे नागरिकांची बँकिंग प्रणालीवरील आस्था वाढली आहे. नागरिकांचा बँकिंग प्रणालीशी वाढता संबंध यामुळे सार्वत्रिक समावेशकता वाढली आहे.
पंतप्रधान जन धन योजनेमुळे मोठ्या प्रमाणात जीवन विमा आणि व्यवसायनिणत अपघात विमा पॉलिसींची नोंदणी करण्यात आली आहे. डिजिटल भुगोलशास्त्रामुळे नागरिकांना देशभरातील बँकिंग सुविधा सुलभपणे मिळू लागल्या आहेत. ग्रामीण भागातील नागरिकांनादेखील या सुविधा लाभू लागल्या आहेत.
हे पण वाचा:
लाडकी बहीण योजनेच्या 6 व्या हफ्त्यापासून या महिला वंचित पहा नवीन नियम Ladki Bhaeen Yojana
त्यामुळे या योजनेमुळे नागरिकांच्या समग्र विकासासाठी नवीन संधी निर्माण झाल्या आहेत. या योजनेमागील उद्देश एक समृद्ध, न्यायी आणि समावेशक भारत निर्माण करणे हा आहे.
लाभार्थ्यांवरील परिणाम:
सामाजिक व्यवहारातील सुधारणांमुळे गरीब वर्गातील नागरिकांचा आत्मविश्वास वाढला असून, त्यांनादेखील बँकिंग व्यवहार करण्याची ओढ वाढली आहे. बँकींग व्यवहारांमुळे त्यांच्या दैनंदिन गरजा भागवता येऊ लागल्या आहेत. सरकारी अनुदानांचा लाभ थेट त्यांच्या खात्यावर जमा होत असल्याने त्यांच्यावर होणारे अन्याय दूर झाले आहेत.
या योजनेमुळे गरीब व्यक्तींच्या कौटुंबिक उत्पन्नात वाढ झाली असून, त्यांच्या स्वयंरोजगार क्षमतेत वाढ झाली आहे. त्यांच्या क्रयशक्तीत वृद्धी झाली असून, उपभोग वाढलेला दिसत आहे. मात्र सर्वांच्या सिद्धीसाठी अजूनही प्रयत्न सुरू असावेत.
हे पण वाचा:
ई-पीक पाहणीच्या नियमात मोठे बदल! या तारखेपासून पैसे मिळण्यास सुरुवात e-Peak Inspection rules
भविष्यातील आव्हाने:
पंतप्रधान जन धन योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीनंतर देखील काही आव्हाने उरलेली आहेत. सर्व गरीब घटकांना या योजनेचा लाभ मिळाला आहे का, यावर लक्ष देण्याची गरज आहे. शाखा उपलब्धता आणि दूरस्थ प्रदेशांसाठी ब्रॉडबँड जोडणी यासारख्या प्रमुख बाबींवर सुधारणा करण्याची गरज आहे.
त्याचबरोबर जमा ठेवींतील वाढ, कर्जाची निर्मिती आणि नव्या गुंतवणूकीसाठी या खात्यांचा वापर याकडेही लक्ष देण्याची गरज आहे. मजबूत आर्थिक जोमासह जन धन योजनेचे भविष्य उज्ज्वल आहे. या योजनेमुळे मिळालेल्या यशामुळे अन्य राष्ट्रे भारताच्या या नवीन आर्थिक सुधारणांकडे लक्ष देत आहेत.
पंतप्रधान जन धन योजनेचे दहा वर्षे पूर्ण झाल्यानंतरही त्याचे महत्त्व आजही कायम आहे. या योजनेतून घटक-घटक पर्यंत बँकिंग सुविधा पोहोचण्यास मदत झाली आहे. त्यामुळे गरीब आणि वंचित घटकांच्या सर्वांगीण विकासासाठी मोठा पाया रचण्यात या योजनेने मदत केली आहे.
